KORUPSAUN SAI HANESAN BAREIRA BA DEZEMVOLVEMENTU EKONOMIA NO SOSIAL TIMOR LESTE NIAN

Korupsaun

Iha tinan sanulu (10) ikus-ne'e nia laran, dezemvolvementu ekonomia no sosial Timor Leste nian sai tiha hanesan kadiuk ne'ebé lao hakiduk de’it. Realidade mak povu maioria nafatin halerik ba bee moos, estrada la di’ak, falta ai-han, ai-moruk menus, hela iha uma aat, oportunidade servisu laiha no buat seluk tan. Dezigualidade sosial hahú buras ba beibeik iha dekada ikus ne'e.

Obstakulu bo'ot ba Timor Leste nia dezemvolvementu ekonomia no sosial iha tinan sanulu (10) ikus-ne'e nia laran maka korupsaun, koluzaun no nepotizmu (KKN). Tuir Transparency International's Coruption Perceptions Index (2017), Timor Leste okupa iha pozisaun dahaat (4° lugar) nu’udar nasaun koruptu entre nasaun sira iha rejiaun ASEAN.

Tinan-tinan totál Orsamentu Jeral Estadu (OJE) billiaun ida resin. Maibé, dezemvolvementu ekonomia no sosial nafatin lao hakdasak. Ne'e signifika katak osan barak maka benifisia de’it ukun nain ho nia familiares no nia kronis sira enkuantu povu maioria nafatin moris hakdasak no kiak rabat-rai. Ho osan dollar biliaun ida resin ne'ebé tinan tinan estadu hasai maka halo moras aat ka epidemia sosial sira hanesan kronizmu, familiarizmu, nepotizmu, favoritizmu, veteranizmu, egoizmu, partidarizmu no seluk tan hahú buras ba beibeik hodi impede dezemvolvementu ekonomia no sosial Timor Leste nian.

Impaktu korupsaun, koluzaun no nepotizmu (KKN) ba dezemvolvementu ekonomia no sosial povu kiik sira-nian mak hanesan tuir mai:

1. Menus prosperidade. Kuandu korupsaun, koluzaun no nepotizmu (KKN) predomina ona iha paiz ida, ninia konsekuensia maka povu kiik sira sei kontinua moris kiak enkuantu grupu elite ki'ik oan ida mak sei moris prosperu. Razaun tanba poder ekonomiku konsentra liu iha grupu elite ki'ik oan ida ne'ebé iha kapital boot enkuantu povu ki'ik sira sai marjinalizadu no kiak ba nafatin. Korupsaun, koluzaun no nepotizmu (KKN) frajiliza no impede atividade ekonomia povu ki'ik sira-nian. Nunee, susar tebes ba povu ki'ik sira atu moris prosperu.

2. Menus respeitu ba direitu ema nian. Korupsaun, koluzaun no nepotizmu (KKN) lori perigu ba direitu umanu liuliu direitu povu ki'ik sira-nian. Povu kiik sira-nia direitu ekonomia no sosial hetan ameasa husi korupsaun, koluzaun no nepotizmu (KKN). Nune'e, povu kiik sira kontinua moris iha extrema mizéria nia laran enkuantu ukun nain ho nia kronis sira maka goza sira-nia direitu ekonomia no sosial hodi moris konfortavel.

3. Menus servisu. Wainhira korupsaun, koluzaun no nepotizmu (KKN) buras bele halakon fundu balun ne'ebe destinadu ba servisu esensial sira hanesan asesu ba bee mos, estrada, edukasaun, saúde no seluk tan. Aktu korupsaun, koluzaun no nepotizmu (KKN) ne'ebé komete husi ukun nain sira sei sai hanesan obstakulu ida ba governu atu satizfaz nesesidade fundamentál povu ki'ik sira-nian. Tan ne'e, problema sosial sira hanesan falta bee moos, kondisaun uma la di’ak, estrada la di’ak no buat seluk tan susar tebes be governu atu rezolve.

4. Menus empregu. Oportunidade serbisu ba povu ki'ik sira ladun iha tanba moras a'at nepotizmu, partidarizmu no familiarizmu kontamina iha ukun-nain sira-nia kakutak. Nune'e, povu ki'ik sira-nia oan sai bainaka iha sira-nia rain rasik hodi ba buka servisu iha rai liur.

Ikus-liu, rezumidamente hakarak hateten de’it katak korupsaun, koluzaun no nepotizmu (KKN) sai hanesan obstakulu boot ba dezemvolvementu ekonomia no sosial povu ki'ik sira-nian. Tanba ne'e, luta kontra korupsaun, koluzaun no nepotizmu (KKN) tenke sai hanesan prioridade prinsipais entidade tomak Timor Leste nian.

Autor: Timor Ha'u Nia Rain