 |
| Korupsaun |
Iha
sosiadade demokratika hanesan Timor Leste baibain iha kampana
eleitoral politiku sira utiliza liafuan prevene no kombate korupsaun
hanesan instrumentu eleitoral hodi enfeita povu inosente sira nia
matan no tilun iha tempu elisaun. Los duni, liafuan prevene no
kombate korupsaun ne’e hanesan propaganda eleitoral ne’ebe
politiku sira temi beibeik durante kampana hodi manan povu kiak no
marjinalizadus sira nia votus no konfiansa. Maibe, infelizmente
elisaun liu tiha no hetan tiha konfiansa husi eleitor sira atu ukun
sira haluha tiha propaganda eleitoral ne’ebe sira promete durante
kampana eleitoral. Pior liu tan mak iha kampana eleitoral sira
promete atu halo juramentu iha foho lulik sira ne’ebe ezisti iha
Timor atu la halo KKN (Korupsaun, Koluzaun no Nepotizmu) karik
wainhira sira partisipa iha ukun.
Karik
ita hateke ba kotuk uitoan iha tinan 2002 wainhira Dr. Mari Alkateri
lidera I governu konstitusional Orsamentu Jeral Estadu nian (OJE)
tinan 2002-2003 mak $
68 millaun. Los duni, osan $ 68 millaun ne’e uitoan tebes wainhira
ita kompara ho Orsamentu
Jeral Estadu nian (OJE) iha tinan sanulunu (10) ikus ne’e. Biar
nune’e, buat ne’ebe ema barak admira mak osan $
68 millaun ninia jestaun sempre la’o diak la hanesan Orsamentu
Jeral Estadu nian (OJE) tinan
sanulunu
(10) ikus ne’e iha ne’ebe ninia jestaun ho nia tendensia atu
hamahar deit titulares
orgaun soberania
ka funsionariu balun nia karteira. Buat ne’ebe la iha lojika maka
iha tinan 2002 kuandu Dr. Mari Alkateri xefia I governu, politiku
sira husi opozisaun akuza no kondena makaas governu ne’ebe Dr. Mari
Alkateri lidera nudar governu koruptu no inkompetensia tanba deit
osan $
68 millaun la konsege rezolve povu
kbiit laek no marjinalizadu sira nia susar no terus. Diferente uitoan
mak iha tinan sanulunu (10) ikus ne’e iha governu AMP no governu
koligasaun Orsamentu Jeral Estadu nian (OJE) nia montante boot
tebe-tebes. Maibe, laiha ema ida mak kritika no akuza governu AMP no
governu koligasaun nudar governu koruptu no mal governasaun. Timor
Leste bele sai nasaun premeiru iha Asia no terseira iha mundu nudar
nasaun ne’ebe ninia jestaun rekursu naturais diak liu iha mundu no
nasaun seluk bele aprende husi Timor Leste. Maibe, susar tebes ba
Timor Leste atu nasaun ne’ebe ninia jestaun ba Orsamentu Jeral
Estadu (OJE) jere ho rigor no ekuidade nune’e bele prevene no
kombate korupsaun karik wainhira laiha ema ida ka opozisaun ruma mak
kritika no akuza governu AMP, governu koligasaun no setimu governu
ne’ebe mai nudar governu koruptu no mal governasaun.
Loas
ona notisia foun katak iha dekada ikus ne’e ita rona: “Eis
Ministru Edukasaun, Sr. Joao Cancio tama prizaun Gleno tanba komete
krime korupsaun, Eis Ministra Finansas, Sra. Emilia Pires ne’ebe
agora lao livre hela komete nepotizmu hodi fo projetu emerjensia
(supply ekipamentus HNGV) ba nia kaben ho valor osan miliaun
$2.004.100,00, pior liu tan mak eis Ministra Finansas uza osan povu
nian ne’ebe pertense ba orsamentu estadu ho montante $1,258,191.68
hodi halo nia rejidensia la liu husi mekanizmu aprovizionamentu, Iha
sorin seluk, Eis Ministra Justisa, Sra Lucia Lobato tama prizaun
Gleno tanba komete krime korupsaun (falsifikasaun dokumentu no abuzu
poder), Eis Administrador Distrito Dili Sr. Ruben Braz komete krime
korupsaun (deskonfia foti osan estadu hamutuk $21.800),
iregularidades balun ne‘ebe mosu iha Instituisaun publiku no kazu
sira seluk tan“. Infelizmente,
kazu korupsaun ne’ebe akontese durante ne’e envolve eis titulares
orgaun soberania no funsionariu
sira ne’ebe povu kbiit laek no marjinalizadu sira deposita sira nia
konfiansa ba. Faktus sira ne’e hatudu katak titulares
orgaun soberania no funsionariu
sira aproveita sira nia pozisaun no abuza sira nia poder hodi hariku
an deit no haterus povu kbiit laek sira. Bele dehan katak sira taka
dalan ba povu kiak no mukit sira nia dezenvolvementu, hamosu kiak no
kria dezigualidade boot iha povu nia leet.
Tuir
loloos, Governu no Parlamentu Nasional tenke tau prioridade no
konsidera prevensaun no kombate korupsaun nee asuntu importante iha
sira nia ajenda politika. Maibe, tanba dalaruma menbru governu no
menbru parlamentu balun mak envolve an direta iha kazu korupsaun nee
mak halo Governu no Parlamentu Nasional la iha vontade politika diak
atu prevene no kombate korupsaun ho seriedade. Dadus hatudu katak
kazu korupsaun iha Timor Leste kontinua sae makaas. Hanesan ita haree
iha relatoriu anual Komisaun Anti Korupsaun (CAC) no Ministeriu
Publiku iha tinan 2012 hatudu katak: kazu
simu
denunsia (60), kazu abuzu poder (58), kazu pekulatu (32),
falsifikasaun dokumentus (24) no seluk seluk tan. Ho
kazu sira hanesan nee mak
halo
Timor-Leste
mos sai nudar nasaun ida kourptu iha mundu no iha tinan 2013 Timor
Leste okupa pozisaun 119 ho skor 30 husi nasaun hamutuk 175 iha
mundu.
Dala
barak, iha Timor Leste titulares
orgaun soberania
ka funsionariu sira haluha tiha sira nia promesa tanba deit pozisaun,
poder politiku no osan. Osan dollar ne’ebe mai husi fundu minaria
nia tentasaun halo titulares
orgaun soberania
ka funsionariu sira la rejeita atu simu envelope husi ema mafiozu
sira seluk nia liman iha meza okos ka sira rasik mak abuza sira nia
pozisaun no poder hodi hetan benifisiu ilegal ba sira nia an rasik no
kria prejuizu ba estadu no povu kbiit laek.
Hanesan
ita hatene katak iha Timor Leste korupsaun ne’e nudar fenomenu
sosial, ekonomiku no juridiku neebe akontese iha
nivel no aspeitu oin oin, iha ne’ebe korupsaun nee hahu kedas husi
sistema birokrasia governu nian, seitor privadu, prosesu
aprovisionamentu ba projetu infrastruktura bazika, servisu
alfandengas no aspetu seluk tan. Fenomenu sira ne’e akontese nudar
malisan ida husi sosiadade Timoroan liuliu titulares orgaun soberania
ka funsionariu sira ne’ebe laiha prinsipiu moral ka la absorve
kultura anti korupsaun iha sira nia mentalidade. Laos ne’e deit,
maibe fenomenu ne’e akontese nudar mos malisan ida husi
instituisaun sira ne’ebe responsavel ba prevene no kombate
korupsaun hanesan Provedoria Direitus Umanus no Justisa (PDHJ),
Komisaun Anti Korupsaun (CAC), Komisaun A iha Parlamentu Nasional,
Prokuradoria Jeral, Tribunal no Sosiadade Sivil sira nia servisu no
funsionamentu la efetivu tuir mandatu no kompetensia ne’ebe lei fo
ba sira.
Felizmente,
iha Timor Leste ezisti ona lejislasaun ka lei sira hanesan: Kodigu
Penal, Estatutu Funsaun Publika, Rejime Juridiku ba Inkeritu
Parlamentar, Lei kona ba Komisaun Anti Korupsaun no Lei kona ba
Prokuradoria Jeral. Ezistensia lejislasaun sira ne’e nia objetivu
mak atu regula oinsa atu hatan ba kazu korupsaun ida, regula
titulares orgaun soberania no funsionaria sira atu hala’o sira nia
servisu ho responsabilidade no transparensia no nia objetivu
prinsipal liu mak atu prevene no kombate korupsaun. Haree ba fenomenu
korupsaun iha Timor Leste ita bele konsidera katak lejislasaun ka lei
sira ne’e hanesan liurai mane atu prevene no kombate korupsaun.
Maibe pozisaun, poder politiku, ambisaun, mentalidade no osan sai
hanesan liurai feto atu haburas pratika korupsaun iha Timor Leste.
Ita mos bele interpreta katak lejislasaun sira ne’e hanesan deit
kortina ida atu taka povu ai-leba sira nia matan no tilun nune’e
iha kotuk titulares orgaun soberania no funsionaria sira naok livre.
Ironika liu tan mak lei anti korupsaun kaduka hela iha Parlementu
Nasional no Parlamentu rasik no Governu lakohi tau lei Anti
Korupasaun sai hanesan prioridade nune’e fasilita titulares orgaun
soberania no funsionaria sira hodi halakon rekursu Estadu hanesan
osan, bens, fasilidade, oportunidade no seluk tan.
0 Comentários